Im Seebad Scheveningen, nahe der niederländischen Residenzstadt Den Haag, fand im Jahre 1902 eine Lotterie-Ausstellung zeitgenössischer Kunstwerke statt, deren Erlös den Witwen und Waisen des in Südafrika geführten Burenkrieges zugute kommen sollte. Die Künstler Europas hatten sich großherzig beteiligt, es waren rund 5000 Werke zusammengekommen, wenn auch vorwiegend Zeichnungen, Aquarelle und Grafiken. Ganz besonders Großzügige verzichteten für den guten Zweck sogar auf ein Gemälde, zu ihnen gehörte „W. Kamdinsky, Munich“. Im Katalog findet sich weder ein Foto noch eine Beschreibung des Bildes, sondern nur ein Titel - Automne -, unter dem man sich vieles vorstellen kann. Es handelt sich um das 1901 gemalte Bild Herbstsonne, das stilistisch etwa den Gemälden Akhtyrka-Herbstsonne oder Studie für Schleuse aus dem gleichen Jahr entsprechen müsste.
Kandinskys Bild wurde von Vizeadmiral Anthony Hendrik Hoekwater (1854-1912) erworben, der sich der wohlwollenden Politik seiner Regierung den Buren gegenüber wohl ebenso verbunden fühlte wie ihm das humanitäre Ziel der Ausstellung sympathisch war.
Jahrzehnte später, während der deutschen Besatzung der Niederlande, waren es wiederum Kriegsumstände, die das Schicksal des Gemäldes bestimmten. Es gehörte nun C.J.H. W.... (1876-1965), Direktor einer Druckerei in Amsterdam, der 1943 die Villa Oldenheem in der Nähe des alten Festungsstädtchens Naarden bezog. Musste W…., als die Deutschen im Jahr darauf die Villa für sich beanspruchten, seinen Kunstbesitz zurücklassen? Oder gab es für die Ortskommandantur eine Veranlassung, seine Gemälde und andere Kunstobjekte zu konfiszieren? W.... hat keines seiner Bilder wiedererlangt. Auch als er 1950 die Ausstellung in die Niederlande zurückgeführter, jedoch nicht zurückgeforderter Kunstwerke im Rijksmuseum besuchte, fand er sein Eigentum nicht.
Eine nach dem Krieg ausgefüllte Anzeige der Konfiszierung enthält eine Beschreibung von Kandinskys Herbstsonne, die eine Identifizierung ermöglichen dürfte: „Russischer Bauer mit rotem, überhängendem Kittel mit groben, hohen Stiefeln, rohem Stock und Korb in der rechten Hand und Mütze in der linken, in Wiesenlandschaft und mit reetgedeckten Scheunen weit im Hintergrund.“ Abmessungen (geschätzt; unklar ob Höhe vor Breite): 85 x 115 cm.
Quellen und Literatur: National Archiv, Reichsbüro für kunsthistorische Dokumentation, Königliche Bibliothek, Büro für Genealogie, alle Den Haag; Stadtarchiv Amsterdam; Stadtarchiv Naarden.
THE STRATEGIES OF K. W. BACHSTITZ
GENTLEMAN-ART DEALER (1882-1949)
ALL REFERENCES TO INFORMATION AND SOURCES REGARDING
HIS WORK OR PERSON WILL BE MOST WELCOME!
In April 1940 the Hague art dealer, Kurt Walter Bachstitz, had taken precautionary measures in view of the expected German invasion, as several of his colleagues had already done the year before. He had asked for and received permission to store his stock of artworks in the cellars of the Gemeentemuseum in The Hague, with which he had established a good relationship through his liberal contributions to exhibitions and generous loans. His possessions stayed there after the German invasion on the 10th of May, with the exception of a few less valuable works which he arranged to be returned to him shortly afterwards. He assumed, as he wrote to the director of the museum, that it would be more practical to place these in his Gallery. Tactical considerations were presumably the real reason.
This situation changed in the autumn of 1942 when the Germans made a start with the construction of the Hague stretch of the so-called Atlantikwall, a defensive line with which they wanted to deter an allied invasion from the sea. The local population from a stretch of land along the coast and neighbouring areas was evacuated, buildings and complete streets were blown up. The defensive line with its tank ditch ran close to the Gemeentemuseum, which is located not far from the dunes. In October of the same year its director received a letter from the Reichscommissariat Holland, i.e. the German national-socialist authorities: the museum was ordered to clear out the whole building, including its cellars. Shortly afterwards Bachstitz received a call from Frithjof van Thienen, one of the museum curators, who asked him to take back his works of art. Bachstitz then turned to Willem van Wijngaarden, director of the National Museum of Antiquities in Leiden, which had already been one of his customers under the latter's predecessor. Van Wijngaarden agreed to receive some of his most valuable objects for safekeeping, on the proviso that he got permission from the ministry. In the archives of the Leiden museum the checklist of these objects, placed there only in May 1943, has been preserved. This document provides us with an insight into which pieces Bachstitz must have considered most valuable, important enough – now that he had to make a strict selection – for safekeeping at the museum. On the list appears primarily antique golden jewellery, among which an emerald necklace and a collar from Olbia on the Black Sea. There are also a marble relief from the Italian Renaissance, a painting by Jan Steen – his history piece Samson and Delilah – and a blue Roman chalice that belonged to Bachstitz's wife, Lili. At the end of June 1943 Bachstitz asked Van Wijngaarden to hand over the following objects from the depot of the Leiden museum to his servant, because of "a visit from a friend": the Jan Steen painting and some antique jewellery, among which the emerald necklace and the collar from Olbia. The reason was not, however, that a customer wanted to view them. In the meantime Bachstitz's personal circumstances had changed dramatically: that year the Germans had found out that according to their criteria he was fully Jewish. The friend he wanted to show these works of art to was the German Walter Andreas Hofer, his brother-in-law. Hofer was also an art dealer and had been acting as one of Goering's art buyers for years. Now he made every effort to try and persuade Goering to allow Bachstitz to emigrate to Switzerland: in exchange for art. From the set of objects that Bachstitz showed him Hofer chose the Jan Steen painting and both of the aforementioned necklaces. On 8 July 1943 these works of art arrived at Goering's residence, Carinhall, north-east of Berlin. Hofer's judgement of his client's taste was spot on. Goering was persuaded and Bachstitz received an exit visa to Switzerland. The need to also obtain an entry visa for this safe haven could be the reason why it took another tense year of uncertainty for him to leave the Netherlands. In October 1943, at a meeting of high-ranking German officials taking place in The Hague in the presence of Reichskommissar Seyss-Inquart, a list of Jewish persons exempt from wearing the yellow star was discussed. The German art historian Dr Erhard Göpel, local representative of the so-called Sonderauftrag, the task of collecting art works for Hitler's planned museum in Linz, Austria, pleaded for Bachstitz to be put on this list, which already included his colleague Gustav Cramer, the art historian Max Jacob Friedländer and the art adviser Vitale Bloch. The reason in each of these cases being the person's usefulness to the Sonderauftrag. In the case of Bachstitz, however, Göpel was later believed to have acted primarily to protect him. Seyss-Inquart and the Nazi officials present agreed to Bachstitz's inclusion. On the 15th of August 1944 Bachstitz arrived in Berlin accompanied by his wife, after a train journey straight through Nazi Germany. That same evening he travelled onward from there to Basel. Hofer wrote to a mutual acquaintance that he had taken care of the required escort – to prevent Bachstitz from being taken off the train during an inspection – and that thus "this affair too" had finally come to a good end. After the war the Jan Steen painting was found in Germany and brought back to the Netherlands by the Netherlands Art Property Foundation that organised the repatriation of looted art in cooperation with the "monuments men". In 1946 and 1947 it was shown to the public at exhibitions of "recovered art property", first in The Hague, then in Utrecht and Eindhoven, and subsequently, with Bachstitz's permission, loaned to a travelling exhibition of reclaimed art in the United States (Paintings Looted From Holland). Not until 1948 did he regain the painting, after making a contribution towards the costs of transport, management and insurance incurred by the Foundation. In the one year he had left to live he sold the painting to a Dutch party. It currently forms part of the collection of the Los Angeles County Museum in the United States. Bachstitz himself attached the most importance to the restitution of the two antique necklaces, on the one hand because he intended to leave them to his wife when he died, and on the other hand because of the art-historical value he attributed to them. However, the golden necklaces, which were thought to have come into the possession of Goering's wife, Emmy, have never been found.© Ruth Kaloena Krul, May 2017. Concised rendering of the events. Sources: archive Gemeentemuseum, Den Haag; archive Museum van Oudheden, Leiden; National Archive, Den Haag: Netherlands Art Property Foundation; NARA/Fold3, online; NIOD, Amsterdam; F. Heijbroek, Kunst, kennis en kwaliteit: de Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst, 2007; K. Braun, Alle tot nu toe bekende schilderijen van Jan Steen, 1980.
Of de Weense verzamelaar Wilhelm Mautner zijn liefde voor de beeldende kunsten van huis uit meekreeg, weten wij niet. Zijn jongere broer, de literatuurhistoricus Franz Heinrich, beschreef hun vader, een textielfabrikant, als iemand met een grote passie voor literatuur die dit ook aan zijn kinderen doorgaf.[1] Schilderijen en andere voorwerpen van kunst zullen in dit cultureel geïnteresseerde en welgestelde milieu zeker niet ontbroken hebben.
Mautner studeerde in Wenen en Duitsland economie, promoveerde in de staatswetenschappen en kwam najaar 1919 naar Amsterdam, waar hij een functie had gevonden bij het Financieel Bureau van de Rotterdamsche Bankvereeniging.[2] De wandeling van zijn woning naar zijn werk aan het Rokin verliep jarenlang door de met kunst- en antiekzaken gezoomde Spiegelstraat.[3] Hij verwierf al snel bekendheid in vakkringen, publiceerde in Nederlandse en Duitse bladen voor economie en handel, schreef over de omgang met de Europese oorlogsschulden, over economische vraagstukken in relatie met de overzeese gebiedsdelen en hield voordrachten aan onderwijsinstellingen. In april 1940 werd aan het Nederlandse parlement een wetsontwerp voorgelegd "houdende naturalisatie" van Wilhelm Mautner en 19 anderen.[4] Tot aanvaarding hiervan is het niet meer gekomen.
Waarschijnlijk begon Mautner in Amsterdam aan zijn eigen schilderijenverzameling. Hij bezocht antiquairs, tentoonstellingen en musea, zowel in Nederland als tijdens reizen, onder andere naar zijn geboortestad Wenen, en hij maakte kennis met andere kunstverzamelaars zoals zijn stadgenoot J. A. van Dongen. Sporen van Mautners serieuze interesse voor de schilderkunst zijn ook te vinden in de archieven van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) in Den Haag. Hij correspondeerde met de directie van het RKD, verzocht om inlichtingen omtrent schilders, om assistentie bij het vinden van tentoonstellings- en veilingcatalogi en revancheerde zich met de schenking van fotomateriaal en veilingcatalogi uit zijn bezit.[5] Mautners kennis van zaken werd bij het RKD hoog genoeg ingeschat om twee maal, in 1934 en 1941, een artikel van zijn hand op te nemen in het vakblad Oud-Holland. In beide teksten besprak Mautner schilderijen van zeventiende-eeuwse kunstenaars, daartoe kennelijk geïnspireerd door werken uit zijn eigen verzameling. Uit zijn opstel over het werk van Hendrick Andriessen, een Vlaamse Vanitas-schilder, blijkt niet alleen dat hij de Nederlandse kunsthistorische bronnen intussen goed kende, maar ook dat hij zelf een zeker kennersoog ontwikkeld had. Een winterlandschapje bij maanlicht door Anthonie van Borssom vormde de opmaat voor zijn opstel over onbekende meesters in particuliere verzamelingen (1941). Ook op een wintertje uit de collectie van Van Dongen dat net als zijn Van Borssom bij die tekst is afgebeeld, ging hij nader in. Opnieuw wordt duidelijk dat hij uitstekend op de hoogte was van de Nederlandse en Duitstalige vakliteratuur en contacten met kunsthistorici en andere verzamelaars onderhield.[6] Zijn deskundigheid kreeg in Duitsland eveneens erkenning. In de jaren dertig schreef hij voor het vakblad Weltkunst bijdragen over belangrijke Nederlandse tentoonstellingen en veilingen. Aanvankelijk vermeldde de redactie zijn naam als auteur voluit, na maart 1933 alleen nog zijn initialen.[7]
Een jaar voor de Duitse inval maakte Mautner kennis met de kunsthistoricus Max Jakob Friedländer die in 1939 vanuit Berlijn naar Den Haag was
geëmigreerd. Gezamenlijk bezochten zij Van Dongen en andere verzamelaars. Friedländers persoonlijke notities vermelden de namen van kunstenaars in Mautners
collectie zoals Adriaen van Ostade, Van Dijck, Van Goyen, Aart van der Neer en Capelle, maar geven ook impressies van diens laatste jaren tijdens
de Duitse bezetting. Al in de zomer van 1941 bracht Mautner zijn schilderijen bij Van Dongen en andere Amsterdamse kennissen in veiligheid.[8]
Friedländer bleef met hem in contact en berichtte in zijn notitieboekjes: "Dr. Mautner bei mir / Seine GG [Gemälde] bei
Dr. v[an] Dongen / Will ihn in Amst[erdam] be- / suchen". Enkele maanden later noteerde hij: "Dr. Mautner bei mir / mit Unglücksnachrichten."[9] In november 1941 verloor Mautner zijn functie bij de bank waar hij inmiddels ook procuratiehouder was geworden.[10]
De exacte omvang van zijn kunstcollectie is niet bekend: een veertigtal werken is gedocumenteerd. Nog tijdens de bezetting vijlde hij verder aan zijn verzameling, in 1941 bijvoorbeeld kocht hij een vrouwenportret door Michael Sweerts. In de beide volgende jaren kocht én verkocht hij schilderijen via een vriend en mede-kunstverzamelaar, de Amsterdamse koopman Hans Wetzlar, die hij in een brief uit 1942 bij de directie van het RKD introduceerde met het verzoek om een veilingcatalogus "voor een vriend".[11] Een schijnconstructie om de indruk te vermijden dat hij zich nog altijd zelf met verzamelen bezig hield? Mautner interesseerde zich ook voor de negentiende-eeuwse kunst. Wat dat aangaat zijn echter maar drie kunstenaarsnamen overgeleverd, die van Corot, Constable en Turner. Werken van die beiden laatsten zijn tijdens de oorlog, nadat hij zijn functie had verloren, door Wetzlar voor hem verkocht.[12]
Een buitenlands vermogen ter waarde 15.507,37 gulden belette een medewerker van het Devisenschutzkommando Niederlande om een verklaring van geen bezwaar af te geven (11 maart 1942) voor Mautners emigratieverzoek.[13] Friedländer noteerde in juni van het volgende jaar: "Mautner nach W[esterbork].", korte tijd later echter: "Mautner frei …". De Duitsers lieten de econoom niet ongemoeid: hij moest van huis uit werkzaamheden voor hen verrichten, tegelijkertijd echter zijn woning in het stadscentrum opgeven. Overdag was hij bereikbaar bij de kunsthandel Gebr. Douwes aan het Rokin. Begin oktober 1943 tekende Friedländer aan: "Mautner wieder abge- / führt."[14] Deze werd voor de tweede keer naar Westerbork gebracht en begin 1944 op transport gesteld naar het concentratiekamp Theresienstadt. Aantekeningen uit dat kamp berichten over voordrachten door de vele intellectuelen die daar gevangen zaten. Zij gaven lezingen over hun beroepspraktijk, hun wetenschappelijke werk of over persoonlijke belevenissen en interessen. Ook Mautner deed dat. Eenmaal heeft hij gesproken over Das unbekannte Holland, de tweede maal over Vier Jahrhunderte Amsterdamer Börse, de laatste maal over schilderkunst onder de titel Altholländische Bilder und das Sammeln solcher.[15] Op 28 september 1944 ging hij op transport naar Auschwitz. De volgende dag is hij daar ter dood gebracht.
Een aantal schilderijen door Oud-Hollandse meesters uit Mautners collectie kon geïdentificeerd worden. De door Van Dongen bewaarde schilderijen zijn door die laatste gekocht met instemming van Mautners erfgenamen. Drie tijdens de oorlog aan Duitsers verkochte werken, van Pieter Brueghel de Jonge, Jan Steen en Franz Timmerman, zijn vele jaren later, ondermeer op grond van door Wetzlar verstrekte informatie, aan de familie gerestitueerd. Van andere schilderijen zijn weliswaar de namen van de kunstenaars gedocumenteerd, maar de voorstelling niet of in te vage bewoordingen om identificatie mogelijk te maken. En bezat Mautner nog meer schilderijen dan uit de gevonden documentatie blijkt? Er zijn nog altijd vragen open.
1. Voor gegevens over Mautner, zie ook het Wikipedia-artikel op zijn naam. Franz H. Mautner, 'Bekenntnisse eines Hochstaplers', in: Siegfried Unseld, Wie, warum und zu welchem Ende wurde ich Literaturhistoriker?, Frankfurt a/M 1972, pp. 181-198.
2. De Telegraaf, 19-12-1930 (Avondblad).
3. Stadsarchief Amsterdam, gezinskaarten en vreemdelingenregister.
4. Kamerstuk Tweede Kamer 1939-1940, nr. 314, ondernr. 3, Memorie van Toelichting.
5. De Maasbode, 5-8-1937 (Avondblad), p. 7; Archief van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD), 1932-1974: ingekomen en minuten van uitgaande stukken, inv.nr. 14, brieven febr./ maart 1942.
6. 'De schilder Hendrick Andriessen ("Manken Heyn") 1600?-1655', in: Oud-Holland, p. 260-266; 'Onbekende Meesters - onbekende Werken', in: Oud-Holland, p. 38-48.
7. Paradoxerwijze werd zijn naam tot in 1937 wel genoemd in het impressum. De Nederlandse berichtgeving voor Weltkunst werd in 1939 overgenomen door de kunstcriticus en latere collaborateur Friedrich Markus Huebner.
8. NA-SNK; RKD, Archief Friedländer, Notitieboekje, inv.nr. 303, p. 13: 29-7-1941.
9. Notitieboekje Friedländer, inv.nr. 303, p. 13: 29-7-1941; p. 66: ?-10-1941.
10. Nieuwsblad van het Noorden, 17-11-1941, p. 9.
11. Archief RKD, 1932-1974, inv.nr. 14, brief 26-2-1942.
12. Archief RKD, 1932-1974, inv.nr. 13, brief 23-11-1941: interesse voor Le pêcheur van Corot; NA-SNK: verkoop door Wetzlar.
13. NIOD, inv.nr. 077/1482.
14. Notitieboekje Friedländer, inv.nr. 305, 22-6-1943, p. 35; 2-7?-1943, p. 40; ?-10-1943, p. 66. NIOD, inv.nr. 299/14: brieven van Mautner aan Truus Wijsmuller-Meijer (2-8 en 12-8-1943) documenteren haar hulp bij de gedwongen verhuizing evenals zijn werk voor de Duitsers waarvoor hij van een archief aan huis gebruik maakte; de aard van die werkzaamheden is onbekend. Hij schreef haar ook dat hij telefonisch bereikbaar was bij Douwes: waarschijnlijk kreeg hij daar gelegenheid om iets te verdienen met zijn kunsthistorische kennis.
15. Elena Makarova, 'Die Akademie des Überlebens', in: Theresienstädter Studien und Dokumente, 1998, p. 219-227.
Im Jahr 1938 erhielt Hans Schneider, Direktor des niederländischen Reichsamts für Kunstgeschichtliche Dokumentation (RKD), von einem Münchner Kunsthändler den Hinweis, dass ein Kollege in Mainz vergebens versuchte, seine umfangreichen Bestände an Versteigerungskatalogen zu verkaufen. Schneider, stets auf der Suche nach solchen Katalogen, nahm zur besagten Kunsthandlung Kontakt auf.[1] Die Antiquitäten- und Kunsthandlung David Reiling in Mainz wurde bereits seit vielen Jahren von dessen Söhnen Isidor und Hermann geführt. Es ergab sich ein Briefwechsel zwischen Schneider und Isidor Reiling, der über ein Jahr währte und wie im Mikrokosmos die Zeitumstände widerspiegelte.[2]
Schneider zog es in erster Linie vor, persönlich mit Reiling zu verhandeln. Schon als er im Sommer 1938 in die Schweiz reiste, machte er einen Umweg über Mainz, und im Oktober, nach dem Kongress des Internationalen Museenverbandes in Kassel, traf er sich nochmals mit Reiling. Sein darauffolgender Brief vom 29.10.1938 erwähnt – verschlüsselt – eine besondere Vereinbarung mit dem jüdischen Kunsthändler: Schneider hatte zugesagt, auch die Handbücherei Reilings in Den Haag in Empfang zu nehmen und an dessen im Pariser Exil lebende Tochter Netty weiterzuleiten. Er nahm in der Tat Kontakt zu ihr auf. Zwar hatte Netty Reiling, eine politisch engagierte Schriftstellerin – ihr Autorenname war Anna Seghers –, den eigenen Briefkontakt zu ihren Eltern bis dahin aufrechterhalten können, das hieß aber nicht, dass ihr Vater sie selbst von seiner Absicht in Kenntnis setzen konnte. Darüber waren sich Schneider und Reiling, in deren Briefen bedeckt von „der Unsicherheit der politischen Weltlage“ und „düsteren Wolken über Europa“ die Rede ist, unbedingt einig.[3] Schneider wollte den Reilings zwar behilflich sein, für das RKD aber keineswegs alle Kataloge übernehmen, sondern nur etwa ein Drittel. Er und Reiling einigten sich auf den Kaufpreis von 1000 Gulden für diesen Teil der Bestände. Der Rest sollte in den Niederlanden versteigert werden, wofür Schneider Sorge tragen wollte. Eigentümlich wirkt es, wie der Briefwechsel die Ereignisse der Reichskristallnacht, in deren Ablauf auch das Geschäft Reilings angegriffen wurde, umrahmt: Ein sachlicher Brief Reilings ist zwei Tage vor dem 9. November 1938 datiert, am Tag unmittelbar danach verfasste seine Tochter noch ein ebenso sachliches Schreiben an Schneider. Vier Tage später schrieb ihr dieser: „Es scheint mir, dass es bei den jetzigen Zeitläuften nur gut sein kann noch alles an Sachwerten herauszubekommen, damit es Ihnen und vielleicht indirekt Ihrem Vater noch zu gute kommen kann.“ Erst im Dezember erhielt er einen kurzen Brief als Antwort, in dem Netty zuallererst ihre Sorge um die Eltern aufgrund „der jüngsten Ereignisse in Deutschland“ zum Ausdruck brachte und wie sie „überall versuche, ihnen die Einreise zu ermöglichen.“ Was die Bücher anging, wäre es „natürlich gut, so viel wie nur möglich draußen zu haben“.[4] Am 1. Februar 1939 trafen nach monatelanger Verzögerung beim Zoll 23 Kisten mit 45 bis 50 laufenden Metern Buch- und Katalogbeständen in Den Haag ein. Die Kiste Nr. 23 enthielt die Bücher, die, wie Reiling es formulierte, „für den französischen Liebhaber geeignet sein könnten“.[5] Schneider bemühte sich darum, nach abgeschlossener Überprüfung des Inhalts der Kisten die Kaufsumme doch noch möglichst rasch zu überweisen. Im Juli 1939 ersuchte Reiling Schneider um die Gefälligkeit, mit der Bezahlung der Restbestände nicht bis 1940 zu warten, sondern ihm sofort einen ihm selbst angemessen scheinenden Betrag auszuzahlen: „Ich stehe in der Liquidation meines Geschäftes und habe die Absicht auszuwandern.“[6] Schneider äußerte nun Zweifel, ob ein Verkauf der Restbestände „angesichts der Weltwirtschaftslage“ in absehbarer Zeit gelingen würde. Er bot Reiling aber 200 Gulden, die dieser akzeptierte. Ein kurzes Briefchen dokumentiert die Überweisung. Auf der Abschrift ist handschriftlich vermerkt: „N.B. die fl. 200,- wurden mithilfe einer privaten Schenkung bezahlt.“[7] War es ein alter Kollege Reilings, der aushalf? Goudstikker, de Boer, Bachstitz? Weitere Briefe Schneiders an Reiling oder seine Tochter wurden im Archiv des RKD nicht gefunden. Sandte Schneider die Bücher für Netty Reiling in der Tat nach Paris? Außer einer unbekannten Zahl der Kataloge Reilings enthält die Bibliothek des RKD noch 9 Bücher in 12 Bänden aus der Mainzer Kunsthandlung.[8] Ein halbes Jahr nach dem letzten Briefkontakt starb Isidor Reiling in Mainz, wie es heißt, an den Folgen eines Schlaganfalls. Seine Frau Hedwig wurde 1942 deportiert.[9] Netty Reiling konnte 1940 mit ihren Kindern in den Süden Frankreichs fliehen und überlebte schließlich im mexikanischen Exil. Als ihr Sohn sich nach der Befreiung in das alte Haus der Familie bei Paris begab, um nachzusehen, was noch vorhanden war, fand er die Bibliothek seiner Mutter unversehrt im Keller wieder.[10] Heute werden ihre Bücher von der Akademie der Künste in Berlin verwahrt. Sind die von Schneider versprochenen Bücher dabei?
1. Archiv RKD, 1932-1974, Inv.Nr. 10, 29.9.1938: Brief Walther Bernt an Schneider; ebd., 30.05.1938: Brief Schneider an Reiling. Siehe auch erweiterte Fassung des Artikels: RKD Bulletin 2020.
2. David Reiling war 1889 verstorben. Die beiden Söhne führten nicht nur die Kunsthandlung
unter seinem Namen fort, sondern unterzeichneten auch ihre Geschäftskorrespondenz weiterhin mit David Reiling. Chr. Zehl Romero, Anna Seghers.
Eine Biographie. 1900-1947, Berlin 2000, S. 17. Archiv RKD, 1932-1974, Inv.Nr. 10: 30. Mai 1938 bis 3. August 1939.
3. Reilings Tochter studierte in Heidelberg Kunstgeschichte und hatte über das
Thema Juden und Judentum in Rembrandts Werk promoviert. Archiv RKD, 1932-1974, Inv.Nr. 10: Schneider an Netty Reiling (eig. Netty Radvániy-Reiling),
07.11.1938: „Unnötig zu sagen, dass hierüber nichts Tatsächliches nach Deutschland verlauten darf.“ Schneider bezeichnete Netty Reiling in Briefen an ihren Vater
als „von mir gefundenen Mitinteressenten in Frankreich“ oder als „den Partner“, ebd., 29.10. 1938 und 07.11.1938.
4. Zehl Romero, S. 41. Archiv RKD, 1932-1974, Inv.Nr.10: Brief Schneider, 14.11.1938; Brief Netty, 07.12.1938.
5. Am 2. Januar schrieb Reiling an Schneider, die Sendung wäre freigegeben worden, Archiv RKD, 1932-1974, Inv.Nr. 162: 02.01.1939;
laut Schneider, ebd., 16.2.1939, sei dies erst am 28. Januar geschehen. Ebd.: 23.11.1938, Reiling an Schneider.
6. Archiv RKD, 1932-1974, Inv.Nr. 162: 19.07.1939.
7. Archiv RKD, 1932-1974, Inv.Nr. 162: 03.08.1939.
8. Die Bücher sind im Bücherei-Inventar des RKD (Archiv Bibliothek RKD, Zugangs-Nr. 0670, Inv.Nr. 1) als Ankäufe
in 1938 und 1940 eingetragen. Der Umfang des übernommenen Katalogbestands belief sich auf etwa 16 laufende Meter, Schneider an Reiling, 21.07.1939,
Archiv RKD, 1932-1974, Inv.Nr. 162. Auch ein Exemplar der 1924 vorgelegten Dissertation Netty Reilings, Jude und Judentum
im Werke Rembrandts, ist in der Bibliothek des RKD vorhanden (Typoskript mit handgeschriebenen Ergänzungen).
9. Zehl Romero, S. 37-42: 1938 oder 1939 waren die Reilings gezwungen worden, ihr Haus zu verlassen und in ein sog.
„Judenhaus“ umzuziehen. Die Geschäftsgebäude wurden am 8. März 1940 zwangsarisiert, nachdem die Kunsthandlung bereits früher aufgelöst wurde
(„Der letzte Weg der Hedwig Reiling.“ Historischer Vortrag von Hans
Berkessel, 21. März 2016; https://de.wikipedia.org/wiki/Hedwig_Reiling). Zwei Tage danach starb Isidor Reiling.
10. Zehl Romero, S. 449.
In 1940 ontving de directie van het Rijksinstituut voor Kunsthistorische Documentatie een verzoek om "wetenschappelijke voorlichting" met betrekking tot een schilderij van Jan Weenix. De briefschrijver, de Rotterdamse zakenman J. J. C. Schmetz, had dit werk in de jaren dertig in Londen verworven. De foto en de kunsthistorische beschrijving die de verkoper hem had verstrekt, waren tijdens het Duitse bombardement op 14 mei in zijn kantoor verbrand. Het werk was gedateerd, maar hij herinnerde zich het juiste jaartal niet, en blijkbaar kon hij het ook niet ontcijferen. Op grond van zijn eigen beschrijving - een edelman, een zwarte man, twee honden en een geschoten haas - is het schilderij te identificeren: het betrof een 166[.] gedateerd jachttafereel dat tegenwoordig wordt toegeschreven aan Willem Eversdijck.
Schmetz was een bekend figuur in scheepvaartkringen, hij was oprichter en eigenaar van de Standaard Transport Maatschappij N.V. en bekleedde tal van functies bij ondernemingen en verenigingen binnen deze bedrijfstak. In 1938, zevenenzestig jaar oud, was hij naar Den Haag verhuisd.
Zijn verzoek om informatie was misschien al ingegeven door een voornemen om het schilderij van de hand te doen. Hij gaf het in commissie aan de Haagse kunsthandelaar Kurt Walter Bachstitz. In november 1941 kreeg deze bezoek van Hans Posse, Hitlers "Sonderbeauftragter" voor het Führermuseum in Linz, die in zijn reisdagboekje noteerde: "Bachstitz Weenix 1669 38000 fl." Uiteindelijk ging Posse niet op dit aanbod in, het werk werd verworven door de Dienststelle Mühlmann die het doorverkocht naar Wenen. Na de oorlog werd het naar Nederland teruggehaald. De medewerkers van de Stichting Nederlands Kunstbezit veronderstelden dat het ging om "Dutch Jewish property". Schmetz was echter niet van Joodse afkomst. Het schilderij bevindt zich nog altijd in het depot van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed – als van onbekende herkomst.